Rối loạn tâm trạng (Mood Disorder): Phân loại, biểu hiện, điều trị

Rối loạn tâm trạng (Mood Disorder) là thuật ngữ dùng để mô tả trạng thái tâm lý, cảm xúc bất ổn, bị bóp méo gây ảnh hưởng đến các khía cạnh khác trong đời sống xã hội của mỗi người. Đây là một dạng rối loạn tâm thần nguy hiểm cần phải được điều trị càng sớm càng tốt.

Rối loạn tâm trạng (Mood Disorder) là gì?

Tâm trạng (mood) là một từ chung để mô tả về các trạng thái vui/ buồn/ hào hứng/ chán nản…  của mỗi người. Một khái niệm hay được giới trẻ sử dụng hiện nay là “Tụt mood” có nghĩa là trạng thái tâm trạng đi xuống, buồn bã, chán nản, mất hứng thú. Hay Mood swing (sự dao động về tâm trạng) cũng là một khái niệm để miêu tả cảm xúc tâm lý thay đổi bất thường, “sáng nắng chiều mưa” khó hiểu.

Tuy nhiên các khái niệm trên đây vốn dĩ chỉ là những khía cạnh thay đổi cảm xúc bình thường mà bất cứ ai cũng có thể trải qua. Trong khi đó rối loạn tâm trạng Mood Disorder lại mang tính chất bệnh lý, thuộc nhóm rối loạn tâm thần được đặc trưng bởi những diễn biến bất thường trong cảm xúc, tinh thần. Và những sự thay đổi, nhiễu loạn này có gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống xã hội, sức khỏe, công việc của người đó.

Mood Disorder được dùng để mô tả chung cho nhiều tình trạng tâm lý, tâm thần khác nhau có đặc trưng về những diễn biến bất thường về cảm xúc. Phổ biến nhất là trầm cảm, rối loạn lưỡng cực,… đã xuất hiện trong thời gian dài với tần suất và mức độ nghiêm trọng hơn.

Thực tế rõ ràng chúng ta có thể thay đổi cảm xúc từ vui sang buồn hay ngược lại từ chán nản sang phấn chấn khi ở trong một tình huống, một sự kiện nhất định nào đó, tuy nhiên vẫn có thể ý thức và kiểm soát được trạng thái của bản thân. Trong khi đó, nếu rơi vào rối loạn tâm trạng, đôi khi tự chúng ta không thể ý thức được rằng vì sao mình lại cảm thấy như thế, không kiểm soát được kèm theo các suy nghĩ lệch lạc, hành vi sai lầm.

Ban đầu, Nhà tâm thần học Henry Maudsley sử dụng thuật ngữ rối loạn cảm xúc để mô tả trạng thái này. Sau đó thuật ngữ này được đề xuất thay thế bằng  rối loạn tâm trạng bởi người ta cho rằng “cảm xúc” thường mang ý nghĩa đề cập đến hình thức trạng thái bên ngoài được người khác nhìn nhận trong khi “tâm trạng” thường cơ bản hơn, mang tính chất mô tả cả về “nội dung” bên trọng và “hình thức” bên ngoài.

Các dạng rối loạn tâm trạng thường gặp

Các vấn đề của rối loạn tâm trạng, bao gồm cả phân loại đã được đề cập trong Cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê Rối loạn Tâm thần (DSM) và Phân loại Quốc tế về Bệnh (ICD). Các dạng này sẽ được phân loại thông qua các bài test kiểm tra chuyên môn với bác sĩ tâm thần hay chuyên gia tâm lý để đảm bảo kết chẩn đoán chính xác nhất.

Rối loạn tâm trạng có thể phân loại thành các nhóm chính sau đây:

• Rối loạn trầm cảm (Major depressive disorder): được đặc trưng bằng tình trạng tụt giảm khí sắc nghiêm trọng, người bệnh rơi vào trạng thái buồn bã, tiêu cực, mất năng lượng, chán nản với tất cả mọi thứ. Người bệnh có xu hướng mất hy vọng vào cuộc sống, tự hạ thấp bản thân, tự trách cứ, mất tập trung, ăn uống không ngon và có thể suy nghĩ đến cái chết. Trầm cảm thường được chẩn đoán khi các triệu chứng kéo dài ít nhất 6 tháng.
• Rối loạn lưỡng cực ( Bipolar Disorder): được đặc trưng bằng trạng thái trầm cảm ( buồn bã, chán nản, tuyệt vọng, không có sinh khí) xen kẽ với giai đoạn hưng cảm ( vui vẻ quá mức, phấn chấn, quá nhiều năng lượng, có các hành vi bốc đồng). Hai trạng thái tinh thần này diễn ra xen kẽ rất phức tạp, khó nắm bắt và không do bất cứ tình huống nào tác động.
• Rối loạn cảm xúc theo mùa ( Seasonal Affective Disorder): dạng rối loạn tâm trạng này có xu hướng xảy ra nhiều hơn vào mùa đông hay thời điểm chuyển từ thu sang đông hay những nơi quá lạnh, không có ánh mặt trời khiến tinh thần của người bệnh tụt giảm một cách đáng kể. Họ dường như chán nản, không muốn làm gì, cảm xúc tiêu cực, ăn uống không ngon, mất ngủ, thiếu năng lượng cùng rất nhiều vấn đề khác.
• Rối loạn tâm trạng do các vấn đề sức khỏe: ở những người mắc các bệnh nan y, không điều trị được, có tiên lượng không tốt hoặc phải điều trị trong thời gian dài nhưng không biết chắc kết quả, chẳng hạn như ung thư, các bệnh mãn tính, các chấn thương cũng rất dễ có sự bất ổn trong tâm trạng.
• Rối loạn tâm trạng do chất/ thuốc: thường gặp ở các đối tượng nghiên bia rượu, thuốc lá, chất kích thích hay các chất gây nghiện khác hoặc phải điều trị bằng một số loại thuốc tây y có độc tính cao kéo dài. Các chất này khi lạm dụng quá mức trong thời gian dài sẽ làm suy giảm hoạt động của hệ thần kinh trung ương nghiêm trọng dẫn đến những bất ổn trong tâm lý, tâm thần.
• Một số dạng rối loạn tâm trạng khác: được chẩn đoán trên những người có các triệu chứng của các dạng trên nhưng ở mức độ nhẹ hơn hoặc không có đầy đủ tiêu chuẩn để chẩn đoán.

Bên cạnh đó, trong các phiên bản mới nhất của Cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê Rối loạn Tâm thần DSM-5 cũng có đề cập đến 3 dạng Mood Disorder mới, bao gồm

• Rối loạn mất điều chỉnh tâm trạng muốn gây rối (Disruptive Mood Dysregulation Disorder):  thường xuất hiện ở nhóm trẻ từ 6 đến 18 tuổi với đặc trưng là sự tức giận, kích động, la hét, giận giữ được bùng nổ đột ngột dù không có các tác động cụ thể. Các trạng thái này cũng có thể kéo dài dai dẳng, liên tục và cũng rất khó để kiểm soát.
• Rối loạn trầm cảm dai dẳng (Dysthymia) : nhẹ và ít trầm trọng hơn với với trầm cảm chính, tuy nhiên lại có xu hướng kéo dài dai dẳng ( khoảng 2 năm hoặc nhiều hơn) thường tái phát và cũng gây ra rất nhiều ảnh hưởng tiêu cực đến cuộc sống, sức khỏe, tinh thần của mỗi người.
• Rối loạn tâm thần tiền kinh nguyệt (Premenstrual Dysphoric Disorder): dạng nặng hơn của tiền kinh nguyệt (PMS) với các sự thay đổi nghiêm trọng và bất thường về cảm xúc. Chẳng hạn như giận dữ, cáu kỉnh, khó chịu, lo lắng, vô vọng, nhạy cảm quá mức, khóc thậm chí rơi vào trạng thái như trầm cảm. Ngoài ra PMDD cũng gây ra rất nhiều các vấn đề thể chất khác kèm theo như đau lưng, đau đầu, mệt mỏi, chán ăn hoặc thèm ăn quá mức.

Biểu hiện của rối loạn tâm trạng

Như đã nói, rối loạn tâm trạng là thuật ngữ để mô tả chung cho nhiều vấn đề tâm lý, tâm thần. Sự thay đổi về tâm trạng này hầu hết có thể nhận diện rõ qua các hình thức bên ngoài, tuy nhiên diễn biến nội tâm bên trong còn nghiêm trọng hơn. Các tình trạng này đa phần đã kéo dài trước khi chính thức được chẩn đoán là một dạng “rối loạn” bệnh lý.

Một số đặc trưng nổi bật của các dạng rối loạn tâm trạng như sau:

• Có sự thay đổi đột ngột, bất thường về cảm xúc, tinh thần không trong một tình huống cụ thể
• Không thể kiểm soát và rất khó để tự điều chỉnh trạng thái cảm xúc
• Trạng thái tinh thần thường theo hướng tiêu cực như chán nản, mệt mỏi, mất hy vọng, không tập trung, tụt giảm năng lượng, không có hứng thú, lo âu,… Ở trạng thái đối lập cũng thường được biểu một cách quá mức không thể tự kiểm soát
• Rối loạn giấc ngủ, chẳng hạn ngủ quá nhiều hoặc không thể ngủ, tuy nhiên dù ở nhóm nào cơ thể luôn luôn uể oải
• Chán ăn hoặc thèm ăn quá mức khiến cân nặng thay đổi đột ngột
• Suy nghĩ rối loạn, khó khăn trong tư duy, diễn đạt logic một cách bình thường
• Khó khăn trong việc tập trung làm một việc gì đó
• Có những suy nghĩ lệch lạc, bốc đồng, kỳ lạ, không phù hợp với hoàn cảnh hay tiêu chuẩn xã hội cũng là một biểu hiện của rối loạn tâm trạng
• Cảm thấy vô dụng vô giá trị, hạ thấp lòng tự trọng của bản thân, cảm thấy không ai cần mình
• Có thể xuất hiện hay có các hành vi tự làm đau bản thân, tự sát
• Xa rời mọi người, tách biệt bản thân với xung quanh
• Cảm giác bất lực và tuyệt vọng
• Trở nên nhạy cảm quá mức, có thể cáu kỉnh hay bật khóc ngay cả trong các tình huống bất thường
• Gặp vấn đề trong các mối quan hệ do sự thay đổi cảm xúc thường diễn biến theo hướng tiêu cực một cách đột ngột
• Có xu hướng tìm đến bia rượu hay các chất kích thích khác để giải tỏa cảm xúc tâm trạng

Tùy từng dạng cũng có các biểu hiện khác nhau với mức độ và tần suất khác nhau. Tuy nhiên đa phần có thể thấy đặc điểm chung của các biểu hiện này là không giải thích được sự thay đổi về cảm xúc và đều làm suy giảm đến chất lượng cuộc sống của mỗi người.

Người bệnh được khuyến khích nên đi gặp bác sĩ khi tâm trạng luôn có sự thay đổi khó kiểm soát, có cảm giác tuyệt vọng, suy yếu về chất lượng cuộc sống, đặc biệt là từng có suy nghĩ tự tử hay đã thực hiện các hành vi làm tổn thương bản thân. Đây là các biểu hiện nguy hiểm cho thấy mức độ tụt giảm cảm xúc đáng báo động và cần gặp gỡ bác sĩ, chuyên gia để tìm hướng can thiệp nhanh chóng.

Nguyên nhân gây rối loạn tâm trạng

Hầu hết các vấn đề trong rối loạn tâm trạng đều chưa thể xác định chính xác nguyên nhân mà chỉ có các yếu tố nguy cơ được cho là có liên quan. Mặt khác từng vấn đề tâm lý, tâm thần cũng có liên quan đến các yếu tố khác nhau, cần phải thông qua thăm khám và làm việc trực tiếp với bệnh nhân mới có thể đưa ra những kết quả cuối cùng.

Một số yếu tố nguy cơ được cho là có liên quan đến rối loạn tâm trạng bao gồm:

• Di truyền: những người sống chung trong một gia đình có người thân mắc các dạng rối loạn tâm lý, tâm thần thường có nguy cơ gặp phải các vấn đề tâm lý, tâm thần cao hơn bình thường.
• Do môi trường sống: người có tuổi thơ không hạnh phúc, bị lạm dụng về tinh thần hay thể chất; người gặp những cú sốc đột ngột vượt ngoài sức tưởng tượng; người phải sống trong trạng thái căng thẳng stress kéo dài cũng có nguy cơ cao bị rối loạn tâm trạng hơn.
• Do sự thay đổi nội tiết tố: sự thay đổi các hormone trong cơ thể, bao gồm cả các hormone về tâm trạng cũng ảnh hưởng lớn đến mặt cảm xúc của mỗi người. Chẳng hạn sự thiếu hụt các hormone như dopamine, serotonin, oxytocin và endorphin được cho là nguyên nhân khiến tinh thần, cảm xúc của một người đi xuống nhanh chóng.
• Các vấn đề về não bộ: sự hoạt động yếu kém của hệ thần kinh cũng có tác động đến chuỗi cảm xúc, tâm trạng của mỗi người. Tình trạng này có thể xuất phát từ các chấn thương hay ảnh hưởng từ các độc tố có trong thuốc hay chất gây nghiện.
• Các vấn đề sức khỏe khác: thể chất đi xuống sẽ kéo theo tinh thần cũng tụt giảm nhanh chóng. Chẳng hạn như những bệnh nhân ung thư thường xuyên phải truyền thuốc, truyền nước nhưng không thể biết khi nào sẽ khỏi bệnh dẫn đến tinh thần tiêu cực, mệt mỏi, chán nản hơn.

Các ảnh hưởng từ rối loạn tâm trạng

Rối loạn tâm trạng không chỉ gây ra các trạng thái tiêu cực về mặt tinh thần, cảm xúc mà còn gây ảnh hưởng đến các mối quan hệ, cuộc sống và cả thể chất của người bệnh. Việc tâm trạng tụt dốc, mất tập trung khiến cho chất lượng công việc, học tập đều sụt giảm. Đặc biệt tinh thần không ổn định cũng khiến người bệnh dễ gây ra các xung đột, bốc đồng làm ảnh hưởng đến các mối quan hệ xung quanh.

Một nghiên cứu còn chỉ ra, những người bị rối loạn tâm trạng có nguy cơ mắc các bệnh lý tim mạch, huyết áp, hen suyễn, bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính và đặc biệt là có nguy cơ cao mắc ung thư. Tỷ lệ mắc các bệnh mãn tính ở các đối tượng này là rất cao, đặc biệt là ở nhóm tuổi ngoài 20. Đây là các nghiên cứu mới nhất được công bố trên chuyên san JAMA Network Open vào tháng 5.2022.

Mặt khác tâm lý không ổn định cũng là yếu tố làm gia tăng các hành vi tự sát hiện nay. Những cảm xúc tiêu cực, mệt mỏi khi tích tụ trong tâm trí quá lâu sẽ ăn dần ăn mòn hy vọng về cuộc sống khiến bản thân người đó không còn cảm nhận hạnh phúc. Cùng những cái nhìn lệch lạc về giá trị kém cỏi của bản thân đã khiến rất nhiều người đi đến quyết định cực kỳ tiêu cực này.

Hướng điều trị rối loạn tâm trạng

Rối loạn tâm trạng có thể được chẩn đoán thông qua các bài test tâm lý hoặc cũng cần thực hiện các kiểm tra xét nghiệm y tế chuyên môn để phòng tránh các vấn đề có các triệu chứng tương tự. Bác sĩ cần trò chuyện trực tiếp để hiểu rõ hơn về thời điểm các triệu chứng xuất hiện, mức độ, tần suất, tiền sử bệnh lý mới có thể đưa ra các chẩn đoán cuối cùng.

Mặc dù bao gồm nhiều vấn đề khác nhau nhưng hầu hết rối loạn tâm trạng đều được điều trị bằng các phối hợp ba hướng chính là trị liệu chăm sóc tâm lý, điều trị y tế kết hợp với thay đổi chế độ sinh hoạt lành mạnh hằng ngày. Tùy từng tình trạng bác sĩ sẽ đưa ra lộ trình can thiệp điều trị chi tiết hơn để đảm bảo mang đến kết quả tốt nhất.

Điều trị y tế

Cần hiểu rằng hiện tại không có bất cứ loại thuốc nào được kê đơn đặc trị cho các vấn đề tâm lý, tâm thần mà chủ yếu nhằm mục tiêu xoa dịu cảm xúc, cân bằng trạng thái tinh thần cho bệnh nhân. Các loại thuốc này cũng chỉ mang tính chất tạm thời, không mang đến tác dụng tuyệt đối nhưng vẫn có thể kiểm soát tạm thời các hành vi bốc đồng, kích động cho người bệnh, hạn chế nguy cơ tự sát khi ở trạng thái tuyệt vọng.

Một số loại thuốc được chỉ định phổ biến với các dạng rối loạn tâm trạng bao gồm

• Thuốc ức chế tái hấp thu serotonin có chọn lọc (SSRI)
• Thuốc ức chế tái hấp thu serotonin norepinephrine (SNRI)
• Thuốc chống trầm cảm ba vòng
• Thuốc an thần
• Thuốc điều chỉnh rối loạn khí sắc

Việc chỉ định các nhóm thuốc này sẽ được điều chỉnh theo tình trạng của từng người với liều lượng và thời gian sử dụng khác nhau. Các nhóm thuốc này cũng kèm theo rất nhiều tác dụng phụ không mong muốn, thậm chí có thể gây phụ thuộc vào thuốc nếu sử dụng không đúng cách trong  thời gian dài. Người bệnh nên tuân thủ tuyệt đối liều lượng được chỉ định để tránh làm giảm hiệu quả điều trị cùng một số hệ lụy không mong muốn khác.

Ngoài ra, với sự phát triển mạnh mẽ của y tế, một số phương pháp cũng được áp dụng hiện nay cho các dạng rối loạn tâm trạng như liệu pháp co giật điện (ECT), kích thích từ xuyên sọ (TMS), liệu pháp ánh sáng,… Tuy nhiên các biện pháp này cũng chỉ dùng cho những trường hợp đặc biệt và cần có sự xem xét kỹ lưỡng từ bác sĩ chuyên môn để đảm bảo an toàn tuyệt đối.

Trị liệu tâm lý

Hiện tại, với các dạng rối loạn tâm trạng nói riêng và các vấn đề tâm lý, tâm thần khác nói chung hiện nay, trị liệu tâm lý hiện đang là một trong những phương pháp được hướng tới chính. Mục tiêu chung của các phương pháp này là thấu hiểu được vấn đề cốt lõi gây bệnh và tìm hướng điều chỉnh suy nghĩ, cảm xúc theo hướng đúng đắn, tích cực hơn. Bệnh nhân đáp ứng tốt với các liệu pháp này thường mang đến sự thay đổi rất rõ rệt.

Các liệu pháp tâm lý được áp dụng chính với các bệnh nhân rối loạn tâm trạng như

• Trị liệu hành vi nhận thức (CBT)
• Liệu pháp tâm động học
• Liệu pháp hành vi biện chứng (DBT)
• Liệu pháp trị liệu nhóm hoặc trị liệu cá nhân

Nhà trị liệu sẽ trò chuyện với bệnh nhân, có thể thực hiện thôi miên hoặc các biện pháp cần thiết để đi sâu vào tâm trí từng người, hiểu rõ được gốc rễ vấn đề khiến tâm trạng họ rối loạn. Thông qua đó, nhà trị liệu sẽ tìm cách gỡ rối các khúc mắc của người bệnh trong tâm trí, giải quyết các mâu thuẫn từ quá khứ để tâm lý thoải mái hơn.

Trị liệu tâm lý đồng thời cũng thay đổi, điều chỉnh quan điểm sai lầm, méo mó của người bệnh về bản thân hay môi trường xung quanh, từ đó giảm thiểu được mức độ căng thẳng, lo âu phi lý. Nhà trị liệu cũng sẽ hướng dẫn người bệnh các biện pháp thư giãn, kiểm soát cảm xúc để sẵn sàng đối mặt với các tình huống tiêu cực ở tương lai.

Chăm sóc và điều trị tại nhà

Thực tế thuốc hay trị liệu tâm lý không có bất cứ biện pháp nào được khẳng định là có thể điều trị hoàn toàn các dạng rối loạn tâm trạng. Các biện pháp này hầu hết chỉ mang tính chất hỗ trợ, để vượt qua được các trạng thái này còn cần có sự quyết tâm của các bệnh nhân. Chẳng hạn một người mà không trung thực trong việc chia sẻ cảm xúc với nhà trị liệu, không thực hiện đúng chỉ dẫn của bác sĩ thì không thể nào có kết quả tốt.

Một lối sống lành mạnh có tác động lớn đến sức khỏe tinh thần và thể chất, có thể góp phần vượt qua sự rối loạn về cảm xúc hiệu quả lâu dài hơn nên đây là điều người bệnh nhất định cần phải thực hiện. Chẳng hạn:

• Đảm bảo để cơ thể được nghỉ ngơi, thư giãn đầy đủ, tránh xa mọi tình huống hay các vấn đề gây căng thẳng, tranh cãi
• Để cơ thể nạp đủ năng lượng thông qua việc ngủ đủ 7 –  8 tiếng mỗi ngày, ăn uống đúng bữa, đủ chất
• Dành thời gian tập thể dục, vận động hằng ngày vừa tốt cho thể chất, vừa nạp thêm nhiều năng lượng tích cực
• Người bị rối loạn tâm trạng nên học cách kiểm soát, tự điều chỉnh tâm trạng, cảm xúc cho chính mình
• Thư giãn bằng các hoạt động yêu thích, chẳng hạn như gặp gỡ bạn bè, bơi lội, đi du lịch, tắm nước ấm, đi spa,…
• Tìm kiếm sự chia sẻ từ bạn bè, người thân, tránh để các cảm xúc tiêu cực tích tụ quá lâu sẽ cực kỳ không tốt
• Thiền hay yoga đều là các liệu pháp được đánh giá cực kỳ tốt cho cơ thể, tinh thần, giấc ngủ của mỗi người
• Dành thời gian để chăm sóc và tăng thêm giá trị cho chính bản thân mỗi ngày, chẳng hạn học thêm một kỹ năng mới
• Tuyệt đối không sử dụng bia rượu, thuốc lá hay bất cứ chất kích thích nào, đặc biệt trong trạng thái tâm lý đang bất ổn
• Duy trì lối sinh hoạt khoa học, lành mạnh theo hướng lâu dài, không phải chỉ ngày một ngày hai

Rối loạn tâm trạng có thể tác động tiêu cực đến mọi khía cạnh trong đời sống của mỗi người nên cần được phát hiện và điều trị càng sớm càng tốt. Vui, buồn, chán nản hay hào hứng đều là các trạng thái tâm lý bình thường mà bất cứ ai cũng từng trải qua, tuy nhiên chúng ta không nên để nó ảnh hưởng đến sức khỏe và cuộc sống. Chăm sóc sức khỏe tinh thần là khía cạnh tất cả mọi người đều cần chú ý hơn từ ngay bây giờ.

Có thể bạn quan tâm:

• Rối loạn suy nghĩ là gì? Triệu chứng và phương pháp điều trị
• Rối loạn nhân cách cảm xúc không ổn định và hướng điều trị
• Rối loạn giấc ngủ không thực tổn là gì? Điều trị thế nào?