Rối loạn nhân cách: Nguyên nhân, dấu hiệu, chẩn đoán và điều trị
Rối loạn nhân cách ngày càng phổ biến, nhưng không phải ai cũng thực sự hiểu về căn bệnh này. Người bệnh có thể gây tổn hại cho bản thân, và những người xung quanh mà không nhận biết.
Phân loại và triệu chứng của từng dạng rối loạn nhân cách
Rối loạn nhân cách (Personality Disorder) tập hợp những cách cư xử, nói năng, suy nghĩ hoàn toàn khác thường, và không lành mạnh ở người bệnh. Personality Disorder khiến sự tương tác, kết nối giữa những mối quan hệ trở nên khó khăn.
Có rất nhiều dạng rối loạn nhân cách. Các nghiên cứu đã chia rối loạn nhân cách thành 3 dạng chính với các dấu hiệu điển hình như sau:
Nhóm A: Phân liệt, hoang tưởng và dạng phân liệt
Điển hình của rối loạn đa nhân cách các nhóm A là sự nghi ngờ, thiếu quan tâm, lãnh cảm và cực đoan. 3 dạng rối loạn thường gặp trong nhóm A bao gồm:
Rối loạn nhân cách hoang tưởng Paranoid (Paranoid PD)
Những người mắc chứng Paranoid PD thiếu sự tin tưởng, và luôn nghi ngờ người khác. Họ cho rằng những người xung quanh luôn muốn hãm hại, sỉ nhục, coi thường hay lợi dụng mình.
Người bệnh không ngừng đi tìm bằng chứng để củng cố cho niềm tin của bản thân. Rối loạn nhân cách hoang tưởng cũng khiến người bệnh chấp nhặt, thích chỉ trích, ích kỷ, thù dai, ganh tỵ, thù dai thái quá.
Họ không chấp nhận lỗi sai ở mình, mà luôn đổ lỗi cho người khác. Bởi vì luôn nghi ngờ và ganh tỵ, họ không có quá nhiều mỗi quan hệ lành mạnh.
Các dấu hiệu chính:
- Đa nghi, không có niềm tin vào người khác
- Thù dai, nhớ lâu, khó tha thứ
- Thường xuyên đổ lỗi
- Nhạy cảm với phản ứng của người khác.
- Nóng tính, cáu gắt, dễ tấn công và soi mói lỗi ầm của những người xung quanh
- Không có niềm tin vào lòng trung thành, chung thủy
- Cảm thấy bị đe dọa, có niềm tin cực đoan về sự quan tâm của người khác
- Đề phòng sự quan tâm của mọi người thái quá.
Rối loạn nhân cách phân liệt Schizoid (Schizoid PD)
Rối loạn nhân cách phân liệt có thể là biểu hiện của một thiên tài, nhưng cũng có thể tạo ra một “kẻ điên” đích thị. Họ thường có lối tư duy lời nói rất lập dị, khác hoàn toàn vời mọi người.
Họ sử dụng những câu nói lập mờ, ngắt quãng, từ ngữ không bình thường, diễn đạt lộn xộn khiến không ai có thể thực sự hiểu họ đang muốn diễn đạt điều gì.
Hầu hết những người mắc chứng Schiziod PD đều có xu hướng sống tách biệt một mình, không muốn giao tiếp với ai. Chỉ một số ích người có hứng thú với những người xung quanh.
Họ không có nhu cầu cho các mối quan hệ thân thiết, đời sống cảm xúc khô cằn, thích tự nói chuyện một mình. Hơn một nửa bệnh nhân đều có dấu hiệu của trầm cảm, hoặc rối loạn khí sắc khiến việc điều trị khó khăn hơn rất nhiều.
Các triệu chứng của dạng rối loạn nhân cách tâm thần phân liệt bao gồm
- Thích ở một mình, không có nhu cầu cho các mối quan hệ, kể cả gia đình, bạn bè hay người yêu
- Đơn độc, nói chuyện một mình
- Ngôn ngữ cách nói chuyện lập dị, khó hiểu
- Không có, hoặc rất ít hứng thú trong các hoạt động, bao gồm cả tình dục
- Lãnh cảm, bàng quan với những người xung quanh
- Vô cảm với những lời khen hay chê
- Cảm xúc lạnh lùng, ít có dao động với những tác động xung quanh
Rối loạn nhân cách dạng phân liệt Schizotypal (Schizotypal PD)
Sự lập dị của những người mắc hội chứng Schizotypal PD cùng rõ ràng. Những suy nghĩ của người bệnh thường rời xa với thực tế, đầy viễn vông và ảo tưởng.
Chẳng hạn, họ mơ tưởng về những thành công vượt ngoài khả năng. Đôi khi, họ cũng cho rằng mình nắm giữ những quyền lực, phép thuật bí ẩn. Sức mạnh to lớn này giúp họ giải quyết nhiều vấn đề khác.
Người bệnh cũng không có hứng thú với những mối quan hệ gắn bó yêu thương như với gia đình, bạn bè hay người yêu. Cách nói chuyện cũng khá kỳ quặc và trừu tượng khiến mọi người không hiểu họ muốn gì, cần gì.
Một số triệu chứng điểm hình bao gồm
- Lập dị từ lời nói đến cách hành xử, suy nghĩ
- Thô lỗ, khô khan kho đối xử với người khác
- Có xu hướng cô độc, tránh xa mọi người
- Những những niềm tin thái quá về bản thân
- Bàng quan với người khác.
- Nghi ngờ hành vi, thái độ của những người xung quanh
Nhóm B (lập dị, cảm xúc mạnh mẽ)
Những người bị rối loạn nhân cách nhóm B thường có những suy nghĩ bốc đồng, thích kịch tính hóa mọi vấn đề. Họ còn có xu hướng bạo lực, và không nhận thức được ảnh hưởng xấu của hành vi này.
Cụ thể các dạng rối loạn nhân cách nhóm B bao gồm:
Rối loạn nhân cách chống đối xã hội Antisocial (Antisocial PD)
Người Antisocial PD thường có xu hướng bạo lực hay thao túng, gây hại đến người khác để có lợi cho bản thân. Họ không cảm thấy hối hận, hay lo lắng về những hành vi của mình.
Họ sẵn sàng thực hiện những hành vi trái đạo đức hay pháp luật. Họ không nhận thức được quy chuẩn đúng đắn, không có ý thức sửa chữa các sai lầm.
Một điều thú vị là, những người mắc chứng rối loạn nhân cách chống đối xã hội thường có vẻ ngoài hiền lành, trong sáng, nhút nhát, nhưng ẩn sâu bên trong lại là những con “ác quỷ”.
Các triệu chứng điển hình của dạng này bao gồm
- Coi nhẹ những suy nghĩ, quyết định của người khác
- Luôn tin bản thân đúng đắn và thực hiện theo ý mình
- Không thực hiện những quy tắc, quy chuẩn xã hội hay bất cứ nơi đâu
- Có xu hướng bạo lực, nhất là khi việc đó không được thực hiện theo ý muốn
- Thường xuyên nói dối, lừa gạt, đe dọa người khác.
Rối loạn nhân cách ranh giới Borderline ( Borderline PD)
Những người mắc chứng Borderline PD thường bị ám ảnh bởi sự trống rỗng. Họ lo lắng thái quá về việc bị bỏ rơi dù những người xung quanh luôn vô cùng yêu thương và quan tâm họ.
Người bệnh cũng thường xuyên xuất hiện những hoang tưởng, suy nghĩ và hành động bất thường. Chẳng hạn họ đột nhiên cắt đứt mối quan hệ đang hài hòa và tốt đẹp.
Người bệnh luôn chất chứa những cảm xúc tiêu cực, và cảm xúc thay đổi thất thường. Chẳng hạn vài phút trước, họ thấy mình là người vô dụng bất tài, nhưng ngay sau đó lại thấy bản thân rất tài giỏi.
Những triệu chứng bệnh đặc trưng bao gồm:
- Tính khí thất thường, lúc vui lúc buồn không thể kiểm soát
- Sợ ở một mình, cảm thấy trống vắng cô đơn, sợ bị bỏ rơi nên muốn kiểm soát người khác ở bên mình
- Tự ngược đãi bản thân, tự tử hay đe dọa tự tử
- Hành động bốc đồng
- Khó giữ gìn các mối quan hệ, thường ít có những mối quan hệ kéo dài
- Những thời kỳ bị hoang tưởng, có những suy nghĩ xa rời thực tế
Rối loạn nhân cách kịch tính Histrionic (Histrionic PD)
Người mắc chứng Histrionic PD thường có xu hướng kịch tính hóa, làm quá mọi chuyện. Họ không có tính kiên nhẫn, thích thể hiện bản thân, thích được mọi người chú ý.
Việc kịch tính hóa các vấn đề sẽ thu hút sự chú ý của những người xung quanh. Tuy nhiên nếu không nhận được sự quan tâm như mong đợi, họ trở nên tức giận, cáu kỉnh, có xu hướng trả thù người khác.
Người rối loạn nhân cách kịch tình cũng rất nhạy cảm, nhất là khi không được tán đồng. Đôi khi họ còn có thể nói tục, khiêu khích, hoặc nói dối để thu hút sự chú ý.
Các triệu chứng bệnh điển hình bao gồm:
- Thể hiện cảm xúc, suy nghĩ, hành động hay cư xử một cách thái quá.
- Nói to và nói nhiều
- Thích dùng từ hoa mỹ để lôi kéo người nghe, tuy nhiên nội dung thường không thuyết phục.
- Khiêu khích tình dục để thu hút sự chú ý, chưa chắc có hứng thú thực sự
- Chỉ quan tâm đến bản thân mà hời hợt khó chịu với những người xung quanh
- Luôn nghĩ mình là trung tâm của sự quan tâm
- Nhạy cảm, khó chịu khi bị người khác phê phán, chỉ trích
- Ăn mặc quá lố hay kỳ dị để thu hút ảnh nhìn
Rối loạn nhân cách yêu mình thái quá Narcissistic (Narcissistic PD)
Đúng như tên gọi, những người mắc bệnh này thường có xu hướng yêu bản thân một các thái quá. Họ luôn cho rằng bản thân vô cùng quan trọng, và có đẳng cấp nhất.
Người mắc chứng Narcissistic PD còn có xu hướng phóng đại bản thân. Họ mong muốn kết giao với những người giàu có, giỏi giang, được coi là cùng đẳng cấp.
Họ luôn đặt nhu cầu mong muốn của bản thân lên hàng đầu, không có sự quan tâm hay đồng cảm. Họ thích khoe khoang, muốn người khác phục vụ mình. Đôi khi họ còn có suy nghĩ hoang tưởng.
Các triệu chứng điển hình bao gồm:
- Tự cao, tự đại , luôn coố gắng chứng tỏ bản thân trong mọi vấn đề
- Thích đưa ra lời khuyên bằng những ngôn từ triết lý
- Cho rằng bản thân là trung tâm vũ trụ, xứng đáng được đối xử đặc biệt
- Thích chụp ảnh tự sướng, thường xuyên ngắm nhìn hình ảnh bản thân, thích soi gương
- Ghét việc chờ đợi, cảm thấy tức giận và không xứng với đẳng cấp của mình
- Muốn kết bạn và làm việc với những người giỏi, người có địa vị cao để xứng với đẳng cấp
- Khao khát chiến thắng, thích chứng tỏ khả năng lãnh đạo, thích chỉ đạo người khác
- Có khả năng quyến rũ rất mãnh liệt.
- Ghét bị chỉ trích, nhỏ nhen, có tính trả thù rất mạnh
- Luôn khiến cho hình ảnh bản thân thật hoàn hảo bằng cách đổ lỗi cho người khác
- Mơ tưởng hão huyền, thái quá về thành công, sức mạnh
- Phóng đại thành tích hoặc tài năng.
- Luôn chờ đợi được ngợi khen và ngưỡng mộ.
- Bàng quan với người khác
Nhóm C (lo lắng, sợ hãi)
Những cảm xúc lo lắng, sợ hãi là vấn đề thường gặp ở những người mắc chứng rối loạn nhân cách nhóm C.
Rối loạn nhân cách tránh né Avoidant (Avoidant PD)
Những người thuộc nhóm Avoidant PD thường rụt rè, ngại ngùng, tự ti ở nơi đông người. Họ không thích gia các hoạt động đội nhóm, vì vậy thường cố gắng tránh né.
Trong tâm tưởng, người bệnh cũng thường tự đánh giá thấp bản. Họ mặc cảm, buồn bã vì sự yếu kém của mình nên rất kết bạn. Người bệnh thường cô độc một mình.
Những triệu chứng bệnh điển hình bao gồm
- Sợ hãi, thiếu tự tin, đánh giá thấp bản thân
- Nhạy cảm với những lời chỉ trích của những người xung quanh
- Không có trải nghiệm xã hội, đội nhóm do thường né tránh nơi đông người
- Nói dối hay phóng đại các lý do để từ chối việc tham gia các hoạt động vui chơi
- Dè dặt trong các quan hệ cá nhân vì sợ rủi ro.
Rối loạn nhân cách phụ thuộc Dependent (Dependent PD)
Những người Dependent PD thường rất sợ phải ở một mình. Họ luôn cần phụ thuộc vào một ai đó để đáp ứng cả về tinh thần và thể chất. Họ không có sự tự tin, và luôn mong muốn được bảo vệ, yêu thương.
Tuy nhiên ham muốn này lại được thể hiện một cách thái quá so với bình thường. Sự phụ thuộc quá mức đôi khi cũng tự biến họ trở thành nạn nhân của bạo hành tinh thần lẫn thể chất.
Tuy nhiên do sự phụ thuộc quá mức khiến họ có thể chấp nhận điều này để được bảo vệ, và luôn có người bên cạnh.
Các triệu chứng điển hình của chứng rối loạn nhân cách phụ thuộc bao gồm
- Dễ bị ảnh hưởng bởi lời nói, hành động của người khác
- Luôn cần có người khá bên cạnh và muốn được bảo vệ
- Dễ phục tùng người khác nếu họ chấp nhận bên cạnh và bảo vệ họ
- Không thể tự làm bất cứ thứ gì nếu chỉ có một mình
- Sợ bị bỏ rơi và ám ảnh bởi suy nghĩ này
- Dễ thất vọng và đau khổ nếu các mối quan hệ bị đứt gãy hay cần phải ở một mình
- Không có niềm tin ở bản thân
Rối loạn nhân cách ám ảnh cưỡng chế Obsessive-compulsive (Obsessive-compulsive PD)
Người bệnh luôn ám ảnh bởi một trật tự nhất định đã được đề ra. Nếu công việc không thực hiện đúng quy tắc sẽ khiến người bệnh vô cùng bức bối khó chịu.
Chẳng hạn, khi xếp li tất cả phải quay quai cốc về một hướng, nhà phải thật sạch không có một hạt bụi, đồ đạc chỗ nào cần để nguyên vẹn ngay tại vị trí đó.
Họ cực kỳ chú ý đến tiểu tiết và cứng nhắc. Đối với họ, sự hoàn hảo cần đặt lên tuyệt đối, và mọi vấn đề cần thực hiện theo khuẩn khổ đã đặt trước. Điều này có thể làm những người xung quanh khó chịu.
Người mắc chứng Obsessive-compulsive PD thường có phần khá lập dị. Một số triệu chứng đặc trưng bao gồm:
- Cầu toàn và chú ý đến các tiểu tiết
- Cứng nhắc quy củ, kém linh hoạt
- Ám ảnh quá mức với vấn đề nào đó, chẳng hạn như ngăn nắp và quy tắc.
- Mong muốn kiểm soát các tình huống.
Nguyên nhân rối loạn nhân cách
Nguyên nhân gây chứng rối loạn nhân cách luôn là đề tài được các nhà khoa học bàn luận. Một số chuyên gia cho rằng tình trạng này liên quan đến những trải nghiệm đáng sợ trong thời thơ âu. Một số nghiên cứu khác cũng cho thấy bệnh thường có liên quan đến di truyền
Một số yếu tố điển hình làm tác động đến nhân cách của người bệnh bao gồm:
- Bị lạm dụng thời thơ ấu
- Có những trải nghiệm kinh hoàng như tai nạn giao thông, bắt cóc, lạc người thân
- Gia đình lục đục, kém hạnh phúc, bạo lực gia đình, cha mẹ ly hôn hay thường xuyên đánh nhau..
- Nuôi dạy con cái sai cách, cha mẹ đặt quá nhiều áp lực lên con cái
- Bị chỉ trích, khinh miệt, bắt nạt, cô lập
- Môi trường sống không lành mạnh
- Cha mẹ có các vấn đề về thần kinh trước đó
- Mẹ gặp các vấn đề trong thời kỳ mang thai
Cần chú ý rằng, rối loạn nhân cách và rối loạn đa nhân cách là hai bệnh lý hoàn toàn khác nhau. Người rối loạn đa nhân cách sẽ xuất hiện nhiều mặt tính cách khác nhau trên một cá thể.
Họ có thể không biết đến sự tồn tại của nhau. Chính vì vậy, người bệnh thường cảm thấy mất trí nhớ về một khoảng thời gian khi các nhân cách khác xuất hiện.
Xem thêm: Rối loạn đa nhân cách là gì? Nguyên nhân, biểu hiện và chữa trị
Chuẩn đoán rối loạn nhân cách
Khi đến bác sĩ, người bệnh có thể được chỉ định làm một số chẩn đoán sau để xác định bệnh chính xác hơn:
- Xét nghiệm vật lý bao gồm các hoạt động kiểm tra tim, phổi, huyết áp..
- Xét nghiệm sàng lọc bia rượu và các chất kích thích
Bên cạnh hai xét nghiệm trên, kiểm tra tâm lý sẽ đóng vai trò chính trong xác định bệnh. Bác sĩ sẽ đưa ra một số câu hỏi, và thông qua câu trả lời của bệnh nhân để đánh giá tính cách, xác định nhóm bệnh.
Nếu thấy các triệu chứng bất thường trong cách hành xử và lối sống, gia đình hãy sớm đưa người bệnh đi thăm khám để được hỗ trợ chẩn đoán và điều trị chính xác nhất.
Hướng điều trị rối loạn nhân cách
Điều trị tâm lý cùng bác sĩ, điều trị bằng thuốc, cùng sự hỗ trợ của gia đình và xã hội sẽ giúp ích người bệnh vượt qua những ám ảnh.
Điều trị bằng thuốc
Mục đích của việc dùng thuốc là kiểm soát phần tâm trạng người bệnh, không mang tác dụng điều trị. Vì vậy chỉ nên dùng thuốc khi có chỉ định từ bác sĩ. Người bệnh cần đảm bảo dùng đúng liều.
Chất ức chế tái hấp thu serotonin có chọn lọc, chất ức chế monoamin oxydase là hai nhóm thuốc chính thường được dùng. Đây cũng là thuốc phổ biến được dùng trong điều trị bệnh trầm cảm.
Một số thuốc khác như thuốc chống lo lâu, chống loạn thần cũng được chỉ định tùy tình trạng. Tuy nhiên, việc dùng thuốc có thể kéo theo tác dụng phụ như giảm ham muốn, giảm hoặc tăng cân, mất ngủ, mệt mỏi,…
Điều trị tâm lý với bác sĩ
Điều trị với bác sĩ cũng không phải là cách để thay đổi hoàn toàn nhân cách của một con người, nhất là với những người trưởng thành.
Tuy nhiên, bác sĩ có thể giúp người bệnh có nhận thức đúng đắn hơn. Bác sĩ hoặc chuyên gia tâm lý có thể đưa ra những định hướng giúp kiểm soát ám ảnh. Một số liệu pháp thường được chỉ định như
- Liệu pháp nhận thức hành vi: Liệu pháp giúp người bệnh nhận thức được những hành vi lành mạnh, tích cực, và củng cố những những niềm tin tốt đẹp hơn
- Biện chứng điều trị hành vi: Hướng dẫn người bệnh những biện pháp giải tỏa hay đựng stress, từ đó kiểm soát đươc cảm xúc, có thêm những mối quan hệ hòa hợp
- Tâm động học: Nâng cao nhận thức của bệnh nhân về những suy nghĩ vô thức và hành vi
- Liệu pháp Psychoeducation: Hướng dẫn những cách giải quyết, đối phó với những vấn đề khó khăn.
Bên cạnh đó thông qua những cuộc trò chuyện, tâm trí bệnh nhân cũng được khai phá. Nếu bác sĩ có thể tìm ra được những cốt lõi của vấn đề sẽ càng giúp việc điều trị đạt kết quả tốt hơn.
Điều trị tại nhà
Khi bạn có thể học được cách kiểm soát bản thân, bạn có thể giảm thiểu các hành vi bất thường, từ đó tăng sự kết nối với những người xung quanh.
Một số chú ý khác giúp ích cho việc điều trị tại nhà bao gồm
- Nghỉ ngơi nhiều hơn, để tinh thần được thả lỏng, thư giãn
- Đối mặt với nỗi sợ, nỗi ám ảnh trong quá khứ để buông bỏ nó ra khỏi tâm trí
- Học thiền hay yoga để tốt cho sức khỏe, thư giãn trí não
- Suy nghĩ thật kỹ trước khi nói hay hành động điều gì
- Học các bài tập hít thở sâu giải tỏa căng thẳng mệt mỏi
- Tập thể dục thể thao mỗi ngày
- Bổ sung sinh dưỡng và ăn uống đủ chất
- Học cách nói chuyện và giao tiếp, nếu chưa đủ tự tin để gặp mặt trực tiếp thì có thể nhắn tin hay gọi điện thoại
- Điều trị tại nhà cùng với gia đình yêu thương
Rối loạn nhân cách nếu không được sớm phát hiện và kiểm soát sẽ ảnh hưởng rất nhiều đến tư tưởng, cảm xúc, làm suy giảm chất lượng cuộc sống của người bệnh. Việc điều trị bệnh cũng cần thực sự kiên trì để đem lại hiệu quả tốt nhất.
Có lẽ bạn quan tâm:
Trở thành người đầu tiên bình luận cho bài viết này!